Het Homeopatisch Ziekenhuis

Ruim 100 jaar geleden opende het eerste en enige homeopatische ziekenhuis in Nederland zijn deuren op de plek waar tot voor kort het Oudenrijn Ziekenhuis stond. Of eigenlijk beter, waar nu het Voorhoevehuis staat. In die tijd was dat buiten Utrecht in de gemeente Oudenrijn. De stad hield hier op. Het ziekenhuis lag aan de Galecopperdijk, later Wethouder Diemontlaan 21 , tegenwoordig de van Heuven Goedhartlaan. Oog in Al moest nog gebouwd worden; laat staan Kanaleneiland. De opening vond plaats op 18 maart 1914.

Gezicht op Homoeopatisch Ziekenhuis te Oudenrijn bij de ingang aan de Galecopperdijk (men schreef lange tijd Homoeopatisch ipv Homeopatisch). Poststempel 1-11-1917, HUA 122689. Met in de voortuin de lighallen.

Het ziekenhuis lag midden tussen de bossen, weides, boomgaarden en een enkel tulpenveld. In een bericht uit 1920 van het ziekenhuis valt te lezen: Wanneer men Utrecht langs den Leidschenweg verlaat, treft men, als sluitsteen van de stad, aan het Merwedekanaal het nieuwe Muntgebouw. Met plotselingen overgang komt men van hier, uit een stadswijk, te staan voor de schilderachtige landstreek, die zich langs den Ouden Rijn uitstrekt. Reusachtige boomen, bij oude landgoederen behoorend, buigen zich met breed gebaar over het water. In dit schilderachtige hoekje van ons land verheft zich statig de fraaie gevel van het HOMOEOPATISCH ZIEKENHUIS.

De homeopathie was over komen waaien vanuit Duitsland en in Nederland speelde de familie Voorhoeve een belangrijke rol binnen deze beweging. Vader N.A.J. Voorhoeve schreef het boek ‘Homeopathie in de praktijk’ (1905), een onbetwist standaardwerk over de homeopathie. Hij was tevens (mede)oprichter van de ‘Vereniging tot bevordering van de Homeopathie’ van 1866. Zoon J.N. Voorhoeve is van 1915 tot 1951 ‘geneesheer-directeur’ van het nieuwe ziekenhuis.

De homeopathie had vooral veel aanhangers in hoogopgeleide (veelal protestantse) kringen. Het geld voor het nieuw te bouwen ziekenhuis was geheel afkomstig van particulieren. Tientallen jaren is er voor gespaard. De grootste bijdrage van 180.000 gulden wordt uiteindelijk door drie vermogende dames geschonken.  Dit was het startsein voor de aankoop van grond aan de Galecopperdijk in de gemeente Oudenrijn. Een lap grond van 2 hectare groot voor 1 gulden per m2. Een prachtige omgeving ‘’vrij van fabrieksrook en stadslucht’’  temidden van de boomgaarden, alwaar ‘’ het geboomte de koude noorderwind opvangt.’’

De entree van het ziekenhuis met boven de raampartij een reliëf van C.F.S Hahnemann, de grondlegger van de homeopathie. Onder de ramen staat het bouwjaar: 1913 met daaronder in reliëf de naam van het ziekenhuis. Deze entree is het enige wat nu nog van het gebouw over is. Als een soort poort staat deze nu in de tuin van het Voorhoevehuis. HUA 811908 E.A. van Blitz en Zn.

Architect Jan Stuivinga uit Zeist krijgt de opdracht het ziekenhuis te ontwerpen. Het wordt een gebouw met twee zijvleugels en een ”rococo” achtige entree.

De patiëntenvleugel met uitzicht op de tuin, met openstaande ramen voor licht en frisse lucht , ca 1920. HUA 78094

In de westelijke vleugel komt er plek voor 36 patiënten, waarbij alle kamers uitkijken op een grote tuin met prachtige wandelpaden.

De grote operatiekamer ca 1920. HUA 78109

De operatiekamer komt in een apart paviljoen met veel lichtinval. Het werk wordt gegund aan de Utrechtse ondernemer J.C.M. van Aken voor 126.949 gulden. Op het terrein komen ook nog een grote villa voor de geneesheer-directeur en een twee-onder-een-kapwoning voor de tuinman J.A. van Kooten (die 40 jaar in dienst zou blijven) en de man van de technische dienst.

De dokterswoning van de geneesheer-directeur met daarachter de twee-onder-een-kap woning van het personeel. Blitz en Zn, E.A. van, HUA 811906

Over het hele terrein lopen slingerpaden met fruitbomen en struiken. Er komen ook een sier- , moes- en kruidentuin. En al gauw komen er in de tuin 5 ‘lighallen’ voor patiënten, om zo in de buitenlucht te kunnen herstellen.

De (nog ietwat kale) voortuin met enkele lighallen. HUA 78097

Na de officiële opening op 18 maart 1914 was er ‘open huis’ voor belangstellenden tegen betaling van 10 cent entree. Alle beetjes hielpen om de kas te spekken. De eerste patiënt kwam op 24 maart, vier maanden later waren het er negentien. Maar een paar maanden later brak de Eerste Wereldoorlog uit en bleven veel patiënten weg. Hierdoor kwam er plek voor de opvang van 36 Belgische vluchtelingen op kosten van de gemeente Oudenrijn.

Mannenzaal voor 3-e klas patiënten, ca 1920 HUA 78115
Een patiëntenkamer 1-e klas had een bed, een zitje en een serre, ca 1920. HUA 78112

Het patiëntenaanbod viel tegen. Aan 3-e klas patiënten geen gebrek maar vooral de goed betalende patiënten 1-e en 2-e klasse bleven weg. Het bestuur weet dit aan de afgelegen plek van het ziekenhuis. Het lag in een prachtige omgeving maar was moeilijk bereikbaar. Openbaar vervoer was er niet. Daarom begon het ziekenhuis  in 1916  met een proef om met een rijtuig met paard en koetsier driemaal daags tussen het station en het ziekenhuis op en neer te rijden. De firma Brom werd  hiervoor voor 3,45 gulden per dag ingehuurd. Passagiers betaalden 10 cent voor een enkele reis en 15 cent voor een retour. Een jaar later werd Brom verruild voor de firma Schoonhoven Buytendijk omdat Brom te duur werd na een prijsverhoging. In 1919 kwam er een tramverbinding  vanaf het Ledig Erf via het station met als eindhalte Rijksmunt. Dit was lijn 4 van de elektrische tram van de GETU (Gemeentelijke Electriciteits- en Trambedrijf Utrecht) die onder meer via  de Kanaalstraat en  Billitonkade naar de Munt reed. De koetsverbinding werd toen opgeheven en maar het bleef  nog een eind lopen vanaf de Munt. En meer goed betalende patiënten leverden deze verbindingen niet op. De tram werd vanaf 1936 een bus naar Oog in Al.

Financiële problemen zullen het ziekenhuis blijven achtervolgen. Het is een klein particulier ziekenhuis dat in zijn eigen inkomsten moest voorzien. In 1919 en 1937 dreigt zelfs sluiting. Maar het ziekenhuis houdt stand. Deels komt dit omdat ook ”gewone” patienten zich aanmelden op kosten van de gemeente en deels door de vele tbc-patiënten die het ziekenhuis weten te vinden. Dit kwam door de homeopatische behandeling van goede voeding gecombineerd met veel zonnestraling, buitenlucht en rust.

Zo kan het ziekenhuis in 1939 opgelucht zijn 25- jarig bestaan vieren. Er zijn dan 45 ligplaatsen en er lopen veel jonge artsen stage.

Utrechts Nieuwsblad 7 december 1938
Links het Homeopatisch Ziekenhuis langs de Galecopperdijk, rechts directeur J.N. Voorhoeve, Utrecht in Woord en Beeld, jaargang 1939/1940 nr.1. HUA 106948

In mei 1940 breekt de Tweede Wereldoorlog uit. Op 10 mei ’s nachts wordt directeur Voorhoeve van zijn bed gelicht. De Nederlandse Militaire Geneeskundige Dienst vordert het ziekenhuis voor de opvang van oorlogsgewonden. Het ziekenhuis moet worden ontruimd. Na de capitulatie wordt het ziekenhuis weer vrijgegeven met nog veel oorlogsgewonden als patiënt. De moestuin voorziet in goede voeding!

Twee jaar later wordt het ziekenhuis opnieuw gevorderd. Maar deze keer door de Duitsers. Het betreft een staf van de Kriegsmarine de z.g.n. 1.Sicherungsdivision onder leiding van Joachim Plath. Dit onderdeel van de Duitse Marine zat eerst in Scheveningen maar zij vreesden een invasie via het water en weken daarom uit naar het binnenland. Deze 1.Sicherungsdivision had als taak om als onderdeel van de Kriegsmarine de Nederlandse kustwateren te beveiligen tegen acties van Britse motortorpedojagers en door hen geplaatste zeemijnen. Ook in het Militair Hospitaal aan de Joseph Haydnlaan zat een staf van de Kriegsmarine, namelijk die van de hoogste bevelhebber van de Kriegsmarine in Nederland, Marinebefehlshaber Kurt Hoffmann en later Gustav Kleikamp. En daarmee zaten er twee belangrijke onderdelen van de Kriegsmarine op 5 minuten loopafstand van elkaar.  Er was gekozen voor Oog in Al omdat deze wijk goed te verdedigen en af te sluiten was, omringd door Merwedekanaal, Amsterdam-Rijnkanaal en Leidsche Rijn. Joachim Plath was het trouwens helemaal niet eens met de keuze van deze nieuwe plek als hoofdkwartier. Vanuit de lucht was het naar zijn idee eenvoudig te traceren aan de rand van Utrecht. Dit betekende een verhoogd luchtgevaar. Ook was hij sterk tegen vertrek uit Scheveningen, ver weg van de kust en van de varende eenheden. Maar hij trok aan het kortste eind. Er waren 6 tot 8 weken voor de verhuizing uitgetrokken en op 9 juni 1942 was de staf op haar nieuwe locatie van het Homeopatisch Ziekenhuis actief.

In de zomer van 1943 wordt er gestart met de bouw van een enorme commandobunker, van het type V.149,  ‘’voor de deur’’ van het ziekenhuis aan het latere 24 Oktoberplein. In de bouwbeschrijving staat de bunker als volgt omschreven: Het bouwwerk wordt als bomvrije commandobunker voor de 1.Sich.Div.te Utrecht gebouwd. Wanden en dak moeten in gewapend beton met een dikte van 2,50 m worden uitgevoerd. De vloerdikte dient 1,25 tot 1,75 te bedragen. Hierbij moeten de watervoorzieningen, de afwatering, ventilatie en verwarmingselementen opgenomen worden. De omvang is 30 meter lang en 19 meter breed.
De bunker wordt op 1 april 1944 in gebruik genomen. In de bunker waren een telex- en telefooncentrale. Van hier uit was er contact met andere radarstations. Ook de stafkamer komt in de bunker. De hele Nederlandse kust wordt van hieruit in de gaten gehouden.

In april 1945 wordt het hoofdkwartier van de Kriegsmarine toch weer richting kust verplaatst. Naar Haarlem deze keer, omdat de geallieerden over land oprukten. Achteraf zou blijken dat het verzet goed in kaart had gebracht waar de Duitsers in Oog in Al zaten. Ook de Royal Air Force beschikte over luchtfoto’s van de locaties. Maar tot een bombardement is het niet gekomen.

Luchtfoto van de Royal Air Force 2 maart 1945. Met in het midden het Amsterdam-Rijnkanaal en links van het AR kanaal helemaal onderin het Militair Hospitaal (waar de Kriegsmarine zat)  langs de Leidsche Rijn. Daar recht boven De Wartburg (waar ook Duitsers zaten) bij de Rijksstraatweg die toen nog vóór de Wartburg langs liep. Linksboven de Wartburg (bij het wolkje) het Homeopatisch Ziekenhuis aan de Galecopperdijk. Aan de andere kant van het AR kanaal de aluminiumfabriek met verkeersplein Hooggelegen. Je kan op deze foto ook mooi zien dat het Homeopatisch Ziekenhuis afgelegen tussen de weilanden lag. De foto bevindt zich in het archief vanThe Aerial Reconnaissance Archives (TARA) dat is ondergebracht bij de Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments of Scotland (RCAHMS), Sortie 106G.4579, Frame 3110. HUA 85092.

Ondertussen moest het Homeopatisch Ziekenhuis zich tijdens de oorlogsjaren maar zien te redden op andere locaties. De patiënten werden 20 april 1942 overgebracht. Ze vonden onderdak op de zolder van het Militair Hospitaal aan de Springweg 21 en in enkele andere panden. Zo kwamen de klassepatiënten en de kraamvrouwen in villa Catharina aan de Van Speykstraat 17 terecht. Dit was de woning van een gynaecoloog die in het Homeopatisch Ziekenhuis zijn spreekuur hield. Dit werd ook een plek voor Joodse onderduikers waarvan sommigen echt patiënt waren en anderen ”net alsof” deden.

Het net nieuw aangeschafte röntgenapparaat uit de Verenigde Staten (1941) werd opgeslagen in een garage in de binnenstad. De homeopatische bibliotheek kon ook worden gered. Voorhoeve en zijn gezin verhuizen naar een bovenwoning aan de Stationsstraat 1. Hier was al een polikliniek van het ziekenhuis gevestigd. In april 1944 is Voorhoeve nog gevangen genomen door de Duitsers. Ze hielden hem 7 weken vast. De reden is nooit helemaal duidelijk geworden. Misschien had het te maken met onderduikers in het ziekenhuis. Tuinman van Kooten en timmerman Hamoen bleven op het terrein van het ziekenhuis wonen. Studenten die illegaal het Oranje-Bulletin drukten in een schuur in de buurt van restaurant Den Hommel hebben voor de stroom voor hun drukpers nog gebruik weten te maken van de 360 volt stroom van het Homeopatisch Ziekenhuis via een lange kabel, zonder dat de Duitsers dit door hebben gehad.

Pas in 1946 kan het Homeopatisch Ziekenhuis terug naar zijn oude plek. Eerst zaten daar na de oorlog namelijk nog geallieerde soldaten. Het bleek dat de Duitsers het gebouw volledig hadden uitgewoond. Er was sprake van een totale ”ruïne.” Een drastische opknapbeurt was noodzakelijk maar daar was geen geld voor mede door de veel te lage schadevergoeding van het Commissariaat van Oorlogsschade. Men moest zich maar zien te redden.

Na de Tweede Wereldoorlog verliest het ziekenhuis al snel zijn bijzondere karakter en wordt het steeds meer een gewoon ziekenhuis, met 85 bedden. Door ruimtegebrek komen er meer bedden per kamer. Extra ruimte komt er in pas in 1954 door de aankoop van de burgemeesterswoning tegen over het ziekenhuis. Deze komt  vrij omdat de gemeente Oudenrijn bij Utrecht wordt gevoegd. Twee jaar later komt er een extra paviljoen in de tuin, er zijn dan 125 bedden. Na een bezoek van de inspectie aan de kinderafdeling van het ziekenhuis wordt deze afdeling met 12 bedden veel te klein bevonden voor ”de nog jonge woonwijk Oog in Al en de nieuwe wijk Kanaleneiland.” Met als resultaat de bouw in 1960 van nog een prefab-paviljoen in de tuin met 50 bedden, gefinancierd uit de verpleeggelden. Dit werd het kinderpaviljoen. De bedden waren in een mum van tijd bezet.

Het kinderpaviljoen van 1960, foto Jospé HUA 600644

Uiteindelijk komt het ziekenhuis met de gemeente Utrecht overeen dat het Homeopatisch Ziekenhuis omgevormd wordt tot een gewoon ”streekziekenhuis” met een capaciteit van 200 bedden. Dit alles nog wel met de homeopathie als speerpunt maar niet meer als leidend principe. In maart 1964 viert het ziekenhuis uitgebreid zijn 50-jarig bestaan in de protestantse Matthëuskerk in Oog in Al.

Er komen plannen voor nieuwbouw. Architecten H. Herlé, W. Prent en H.H. Mittelberg uit Den Haag krijgen de opdracht voor de bouw van een modern ziekenhuis van negen bouwlagen, passend bij de bouw van de nieuwe wijk Kanaleneiland, strak en hoog. De uitvoering komt in handen van Bredero’s Bouw Bedrijf. De eerste paal gaat 16 maart 1966 de grond in. De naam van het nieuwe ziekenhuis wordt: Oudenrijn. De officiële opening van Oudenrijn is op 29 maart 1969. De kinderafdeling blijft vooralsnog in het in 1960 geopende kinderpaviljoen in de tuin van het oude Homeopatische Ziekenhuis. In 1977 wordt er definitief afstand genomen van de homeopathische grondslag…..

Luchtfoto uit 1983 met het 24 oktoberplein. Rechts het nieuwe Oudenrijn Ziekenhuis met daarnaast nog het gebouw van het oude Homeopatische Ziekenhuis. Met daarvoor tussen de bomen verscholen: de bunker. Fotodienst GAU, HUA 118960

Het gebouw van het oude ziekenhuis wordt een verpleeghuis onder de naam Dr.J.N. Voorhoeve, een instelling voor 110 patiënten. Al snel voldoet het bestaande huis niet meer aan de eisen van de nieuwe tijd. Sloop en nieuwbouw komen in beeld omdat renovatie van het oude complex – waaraan personeel en bewoners erg aan gehecht waren –  financieel niet haalbaar bleek. In 1991 komt de toestemming van het toenmalige ministerie van VWC voor een, op dezelfde plek, nieuw te bouwen verpleeghuis met 120 bedden.

Na 77 jaar wordt in 1995 het oude Homeopatische Ziekenhuis gesloopt. En in 1996 staat er een nieuw verpleeghuis, het Voorhoevehuis, dat wordt geopend door de kleinzoon van J.N Voorhoeve. In dit nieuwe huis is het principe uit de homeopathie dat bewoners zoveel mogelijk zonlicht moeten krijgen weer toegepast in de bouw. Als herinnering is de oude entree van het ziekenhuis bewaard gebleven en staat deze nu in de achtertuin van het nieuwe Voorhoeve huis.

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Anno 2017 is ook het Oudenrijn Ziekenhuis al weer afgebroken en verhuisd naar Leidsche Rijn als onderdeel van Mesos Medisch Centrum. De plek wordt nu herontwikkeld tot een campus voor studenten en starters met woningen en aanvullende voorzieningen. Een deel van het gebouw van het toenmalige Oudenrijn Ziekenhuis blijft behouden. Wat verder resteert op deze plek zijn een paar oude bomen uit vervlogen tijden. ‘Gewone plantanen’ uit 1907, een ‘gewone beuk’ uit 1915 en enkele ‘Amerikaanse eiken’ uit 1910. Het Voorhoevehuis uit 1996 blijft hier als woonzorgcentrum bestaan. Ook al zijn ze nu de uitwisseling met het ziekenhuis naast de deur kwijt.

Op deze foto uit 2009 is het Homeopatisch Ziekenhuis al vervangen door het Voorhoevehuis met in de achtertuin de oude entree van het ziekenhuis. Ervoor is de bunker duidelijk zichtbaar. Vlak na deze foto wordt de bunker uit 1943 gesloopt. Links het 24 oktoberplein. HUA 802298

De bunker is in de jaren van de Koude Oorlog als commandopost gebruikt door de Bescherming Burgerbevolking en daarna als filmarchief. Uiteindelijk is deze in 2009 toch nog gesloopt. Dit in verband met de aanleg van de nieuwe fly-over bij het 24-oktoberplein. De Stichting Militair Erfgoed betreurt de sloop zeer. Zij had  gehoopt dat deze bunker een historisch monument zou worden. Dit gezien het feit dat bijna alle bunkers in Utrecht inmiddels verdwenen zijn.

Bronnen:
Uit de atlas van Anthony E. Grolman, Jetty Krijnen-van der Sterre en Paul Krijnen. Uitgeverij Stili Novi, 2009.
Met hart en ziel verbonden, Geschiedenis Mesos Medisch Centrum 1889-2008, Ria Efdée, Utrecht 2008.
De Utrechtse wijken : West. Mieke Heurneman en Bettina van Santen. Onder redactie van Fred Vogelzang, Spou/ Het Utrechts Archief, Utrecht 2003.  Bunkers van de Duitse Wehrmacht in de stad Utrecht – Atlantikwall- ,Hans Sakkers, Marc Machielse en Erik Brouwer, Stichting Militair Erfgoed, 2001.  Het Utrechtse universitaire verzet-Heb je Kafka gelezen?-1940-1945, Frits Broeyer, Utrecht 2014.  Utrechts Nieuwsblad 7 december 1938.  Foto bovenaan: het Homeopatisch Ziekenhuis, de patiëntentuin met rechts een rust- en ligplek voor patiënten.HUA 121565, 1920 Uitgeverij Weenenk en Snel

Dit vind je vast ook leuk

Een reactie op “Het Homeopatisch Ziekenhuis”

  • Een mooi gebouw, wat er nu staat is een stuk minder, wist niet dat er nog een restje staat van het oude gebouw, ik ga binnenkort eens kijken.
    Dank je wel voor je interessante blogs!

    Reply

Laat een antwoord achter aan marjolein busser Reactie annuleren

Uw emailadres wordt niet gepubliceerd. Verplichte velden zijn gemarkeerd met *