Omdat alles anders is dan anders en we veel ommetjes dicht bij huis door de buurt maken, deze keer een wijkwandeling door Oog in Al, Kijk eens met een ander oog. Een wandeling langs oude Buitenplaatsen, Monumenten & Meer. Het is leuk om eens anders naar je omgeving te kijken en wat meer op details te letten. Klik op de link Wijkwandeling Kijk eens met een ander oog en je kan de wandeling printen (mét plattegrond maar zonder afbeeldingen) en op papier meenemen. Hieronder staat de wijkwandeling ook uitgeschreven maar dan mét afbeeldingen. Veel wandel- en kijkplezier!

Even wat informatie vooraf

Oog in Al is een typische jaren dertig wijk. Jaren dertig woningen zijn woningen die gebouwd zijn tussen 1920 en 1940. De eerste huizen in de wijk zijn van 1920-1923 maar de meeste huizen zijn van de jaren dertig. De huizen werden veelal in blokjes gebouwd, elk blokje met zijn eigen kenmerken. Zoek de verschillen…. Bouwbedrijven tekenden vaak zelf. Soms kwam er een architect aan te pas. Wildschut, Barreveld & Rijksen en Bredero zijn bekende bouwbedrijven in de wijk. Doelgroep van de woningen waren middenstanders en ambtenaren. Het eerste stratenplan uit 1924 is van H.P. Berlage en L.N. Holsboer. Een deel van dit plan wordt uitgevoerd. Oog in Al is een tuinwijk: wonen tussen het groen is gezond en rustgevend, zo was de gedachte. Veel huizen hebben een achtertuin, soms ook een voortuin en anders zijn er wel ingemetselde bloembakken aan weerszijden van de voordeur of op de eerste verdieping. Voortuinen waren standaard uitgerust met ligusterhagen (nu vaak al 80-85 jaar oud!) (de gangbare hoogte was voorschrift: n.l. één meter) én met een tuinhek. Verder in de wijk: veel perkjes (deels verdwenen) en bomenrijen.   

Kenmerken van een jaren dertig woning

Baksteen & fraai metselwerk
Twee verdiepingen met soms een balkon aan de voorkant
Pannendak
Erkers & raampartijen (verschillende vormen en maten)
Overstekend dak & dakkapel
Glas in lood bij voordeur, bovenlichten, tochtdeur en schuifdeuren
Een fraai entree, mooie voordeur
Ingemetselde brievenbus, soms in de vorm van een uil of maribou

 

WIJKWANDELING door OOG IN AL

Een wandeling langs oude Buitenplaatsen, Monumenten & Meer.
Je kan starten waar je wilt. Duur: 1 á 1 ½ uur

1. Beeld De Liggende vrouw, 1972. Beeldhouwer: Han Wezelaar (1901-1984). Materiaal: brons. De liggende vrouw ligt er wat ongemakkelijk bij met een arm onder haar hoofd en opgetrokken voeten en dat al 48 jaar lang! Dit is het enige beeld van Han Wezelaar in Utrecht.

2. Bunker (Gemeentelijk Monument) Dit is een mitrailleurkazemat (type D8) gebouwd door de Duitsers in 1943. In de bunker was een verblijfsruimte en er waren afzonderlijke gevechtskamers met schootsveld in verschillende richtingen. De bunker werd in de oorlog gecamoufleerd als huisje.

3. Hertenkamp. In 1940 aangelegd als tweede hertenkamp van Utrecht (Eerste: Julianapark). Tot in de jaren zestig zijn er ook schapen. In de hongerwinter zijn er de nodige herten ”verdwenen”. Vrijwilligers onderhouden nu de dierenweide.

4. Beeld Jan Timmer (1935, Maartensdijk), 1991. Titel: Bescherming. Materiaal: Arduin. Betekenis: Ieder mens heeft een kwetsbaar punt dat bescherming behoeft. De beelden van Jan Timmer hebben bijna altijd een symbolische betekenis.

5. Buitenplaats Oog in Al, nu Landhuis (Rijksmonument). Hier is het allemaal begonnen in 1664. Gebouwd in opdracht van Everard Meyster (1617-1679). (zie ook bordje naast de ingang). Meyster was een dichter en stadsbestuurder. Hij was een rijk man en maakte veel reizen door Europa. Hij ontwierp uitbreidingsplannen voor de stad Utrecht (1670) maar die zijn nooit gerealiseerd. Meyster ligt begraven in de Domkerk. De stadskant is eigenlijk de voorkant van het huis. Van hier uit kon Meyster de uitbreidingsplannen van de stad in westelijke richting goed in de gaten houden. Hij had hier goed zicht op de stad, zicht op alles, ‘t Oog in Al. In 1918 koopt de gemeente het Landgoed en het Huis voor 430.000 gulden. Op dit grondgebied komt een Park (1/3 deel van het landgoed) en een nieuwe wijk (2/3 van het landgoed). 1921: Het huis wordt een Theehuis met terras aan het water. Het Park Oog in Al is in de winter 1921/1922 aangelegd met behulp van werklozen. In 1943: Duitsers Gaststätte für die Wehrmacht. Na de bevrijding: Canadezen en de Binnenlandse Strijdkrachten: The Tea Garden. Vanaf 1984 tot 2014: Bibliotheek. Nu kan je er weer lekker thee drinken.

6. Theekoepel. Dit is een nieuwe koepel, de oude uit de 18-e eeuw is in 1988 afgebroken en door de gemeente vervangen na een inzamelingsactie van wijkbewoners.

7. The Park Ark, een woonark naast de brug, van BYTR architecten. De boot is zo ontworpen dat er vanuit de boot een prachtig zicht is op het water en het park en vanaf de brug en de straatkant veel privacy met weinig inkijk.

8. IJzeren ophaalbrug over de Leidse Rijn (1886) met Sluisje (1889)(beide Rijksmonument)

9. Brugwachterswoning, Kanaalweg 88 (Rijksmonument) Dienstwoning (1885) van de brugwachter van de Muntbrug, met houten luiken en een spijlen hek. Op de voorgevel: reddingsboei achter glas, door de huidige bewoner in ere hersteld.

10. Muntbrug, ijzeren draaibrug uit 1887 (Rijksmonument). Er was hier vroeger veel scheepvaartverkeer waardoor de brug vaak open stond. De brugwachter draaide met een slinger de brug handmatig open. 2014-2016 renovatie Munt- en IJzeren ophaalbrug (zie 8)

11. De Munt (Rijksmonument) Neoclassicistische stijl, architect C.H. Peters. In 1911 verhuisde ‘s Rijks Munt vanaf de Oudegracht naar de Leidseweg. Koningin Wilhelmina sloeg bij de opening het eerste Gouden Tientje. Hier werd bijna een eeuw het Nederlands Muntgeld geslagen. De Munt zit nu in Houten. Ook was hier het Geldmuseum, nu is het een vergaderlocatie.

    

    

12. Hoveniershuizen, Kanaalweg 79 en 80 uit 1900 (Rijksmonument). Voorheen gemeente Oudenrijn. Hier woonden de hoveniersfamilies Jongerius-de Rijk (nr 79) en de Rijk-Jongerius (nr. 80). Beide echtparen waren wederzijds broer en zus van elkaar en trouwden op dezelfde datum. Een derde hovenierswoning op deze plek (van de Familie Koot-De Rijk, ook familie) is afgebroken. Voor de woningen liep een sloot. Achter de woningen waren alleen maar tuinbouwgronden met kassen tot aan landgoed Welgelegen. Nu: particuliere bewoning.

13. Bord Strijk Zeilwerk Dit bord uit 1920 stond hier om de vele zeilvrachtschepen op het Merwedekanaal te waarschuwen dat ze de Muntbrug naderden. Het bord uit 1920 is gerestaureerd door Jos Peeters. Iets verderop staat nog het bord Stoppen 100 meter. Na WO2 werden de zeilvrachtschepen vervangen door motorschepen en verloor het bord zijn functie.

14. Leidseweg 97 (Rijksmonument). De huizen op de Leidseweg zijn van rond 1900. Soms met een mooi uitkijktorentje. De interieurs: vaak in Jugend Stil stijl. Hier woonden eerder directeuren dan middenstanders zoals in Oog in Al. Bouwondernemer Waltmann bouwde hier enkele huizen en had hier op nr. 97 een Betonwaren- en Bouwmaterialenfabriek. De Leidseweg was vroeger een drukke doorgaande verkeersweg de stad in en uit naar Leiden. Er stonden regelmatig files als de Muntbrug open stond.

15. Leidseweg 107 maakt deel uit van een reeks van zeven woningen uit 1898. (Deze zeven zijn Gemeentelijk monument: nr 104 t/m 110) Kijk van hier uit richting het Park. Hier stond, bij de paar traptredes aan de overkant aan het water, het Botenhuis van de studentenroeivereniging TRITON (1923). In 1979 afgebroken (en daarvoor nog gekraakt).

16. Mozartbrug, 1962. Aangelegd als verbinding tussen de nieuwe wijk Welgelegen en Oog in Al. Middendeel kan open.

17. UTEM Leidseweg 125. (Gemeentelijk monument). Hier zat de Utrechtse Electrische Metaalwarenfabriek, UTEM. Een fabriek uit 1938 maar het pand dateert van rond 1900. Toen zat daar de Capsulefabriek Smulders & Koch. Links op de zijkant zie je de door Jos Peeters gerestaureerde muurreclame METAAL-MASSAPRODUCTEN met daaronder nog net zichtbaar METAALWARENFABRIEK DE ZON, de fabriek die er vóór de UTEM zat. Nu: wonen er particulieren (boven) en is er beneden een bedrijfsruimte.

18. Grauwe Abeel (1860), boom van het voormalige landgoed Welgelegen. (In Park Oog in Al staat een nog oudere boom, n.l. een Honingboom uit 1810).

19. Huize Welgelegen, Leidseweg 181 (Gemeentelijk monument). Voorheen: Buitenplaats Welgelegen. In 1803 gebouwd door Gerrit ’t Lam Vos. Daarvoor stond op deze plek: boerderij De Oude Hofstede. In 1920 koopt de gemeente het landgoed. In WO2 wordt het huis gevorderd door de Duitse Kriegsmarine. Daarna trekt de Canadese bevrijder erin. In 1953: Hervormd Bejaardentehuis met wandeltuin en twee extra vleugels aan het huis. Nu: Park Welgelegen, koop- en huurappartementen voor 50 plussers.

20. Hommelbrug, 1939. Hier lag de grens Oudenrijn-Utrecht.

21. Bloemenkiosk Den Hommel, dateert uit de tijd dat het Militair Hospitaal een ziekenhuis was. Bezoekers kochten hier een bloemetje voor het ziekenbezoek. Bestaat al zeker 60 jaar.

22. IBIS hotel (1985) voorheen: de plek van Hotel Restaurant Café Den Hommel (al sinds de 17 ^e eeuw een herberg op deze plek). Stond te midden van veel bomen en groen. Aan de oude uitvalsweg vanuit het Westen. Den Hommel was een begrip voor Utrecht en omstreken. Je kon hier heerlijk in de tuin zitten en kersen eten uit de omliggende boomgaarden.

    

23. Richard Wagnerlaan, in de volksmond: Het Kastanjelaantje. Hier staan nog dubbelbloemige- en witte paardenkastanje bomen uit 1925 en 1930. Dit pad grensde aan het Hommelbos waar nu niet veel meer van over is.

24. Buitenplaats Rhijnlust, Richard Wagnerlaan 22, ook wel: Het Witte Huis (Rijksmonument), 18^e eeuw. De voorkant van het huis staat richting Leidsche Rijn. De eerste eigenaar was schout (wethouder) Willem van Vianen. In de oorlog: Casino van de Duitse Kriegsmarine. In 1953: de Utrechtse Opera, sindsdien wordt de tuin ernaast Operatuin genoemd. 1957 : de Rijks Hogere Tuinbouwschool. Sinds 1980: particuliere bewoning.

25. Rietveldhuizen (1932) (Rijksmonument) Richard Schumannstraat. Vier woningen. Architect: Gerrit Rietveld in opdracht van Bredero’s Bouw Bedrijf. Stijl: Nieuwe Bouwen. Witgepleisterd met kleurrijke details: stalen kozijnen grijs, deuren blauw, brievenbussen rood. Een plat dak. Trap buitenom naar souterrain. Flexibele indeling interieur. Halve verdieping tussen de hal beneden en de verdieping erboven. Veel licht. Geen derde verdieping volgens eerder ontwerp. Heel modern voor die tijd. Omliggende jaren ’30 huizen zijn later gebouwd.  

26. Johan de Wittschool (1932). De eerste school in de wijk. Modern gebouw. Lokalen met harmonica ramen op het zuiden die helemaal open kunnen (achterkant) (kijk even!) geïnspireerd op type openluchtschool. De gangen zijn aan de voorkant (noordkant), gesloten karakter. Bijnaam: Het Schip. 1939: mobilisatie, Nederlandse soldaten in de school. 1941: Joodse kinderen moeten van school af. 1942: Duitse Kriegsmarine. 1945: Binnenlandse Strijdkrachten en Canadezen. 1946: school weer open. 2011: renovatie. Nu: Daltonschool. Architect: Jan Planjer (1891-1966) van de Dienst Gemeentewerken. Ander werk van hem o.a.: schoolgebouw Laan van Nieuw Guinea (nu: De Brug) 1922 en Politiebureau Tolsteeg (1925), nu: Louis Hartlooper Complex.

27. Orpheus, God van de muziek, speelt op een Griekse harp, 1970. Midden in de componistenbuurt. Beeld in brons van Utrechtse beeldhouwer Jan van Luijn (1916-1995). Een eerdere versie van beton uit 1957 is vernield en vervangen. Andere beelden in de wijk van Van Luijn: Het Hert (bij Dafne Schippersbrug) en de Zich oprichtende vrouw (Herderplein).

28. Sint Dominicusschool Beethovenplein 3. Opgericht vanuit de parochie. Dit is de eerste school uit 1956. De tweede school wordt in 1960 om de hoek gebouwd (Händelstraat). Later wordt het één school. Architect: H.A.V. van Hinsbergh. Al meteen bij de opening is er ruimtegebrek. Bijzonder voor die tijd: jongens en meisjes in één klas. Marco van Basten is een oud leerling.

    

29. Sint Dominicuskerk (Gemeentelijk monument), 1951. Basicale Kerk rond binnenhof. Stijl: Bossche School van architect Dom van der Laan. Architect kerk: Herman van Putten. Glas in lood ramen: Lambert Simon. Inwijding: november 1951 door mgr. Alfrink. Klein stadsklooster van Paters Dominicanen tot 1992 in de Palestrinastraat. Je kwam ze op straat tegen in hun witte pij. Nu (sinds 2011): Huis van Dominicus in dominicaanse traditie.

30. Winkelgalerij tegenover de kerk Daarvoor: boomgaard en plantsoen, met ’s winters een ijsbaan. De moderne galerij telde acht winkels met etalages die zaagtandsgewijs waren geplaatst (is nu niets meer van over). Op de hoek: De Gruyter met zelfbediening (later Spar, nu Etos en AH). Woningen boven de winkels. Gele baksteen staat voor na-oorlogs optimisme. Betonnen decoraties. Architect: Anton de Ridder.

31. Winkelcentrum Nieuw: 2 x 6 winkels bij elkaar. Daarvoor: winkels door de hele wijk. Architect: P.J. Koster, bouwbedrijf Barreveld en Rijksen. Gele baksteen. Er komen een bakker op de hoek, melkzaak Toon van Schaik (nu: Leckerick), sigarenzaak, kantoorboekhandel Blees, modelslagerij en aan de overkant apotheek Kraal, bloemen van Donselaar, kapper van Eck, Aardappelen Groenten en Fruit van Jaap van Selm op nr. 77 en Albert Heijn op de hoek.

32. Stolpersteine Petrarcalaan 59. Hier woonde de Joodse familie Breslauer. Uit Duitsland gevlucht. In 1942 hier opgepakt. Rudolf Breslauer maakt in opdracht van kampcommandant Gemmeker in Westerbork in 1944 een film over het kampleven. Rudolf, zijn vrouw Bella en zonen Stefan (13) en Mischa (8) worden vermoord in Auschwitz. Dochter Ursula (16) overleeft de oorlog. In mei 2020 zijn er ook Stolpersteine gelegd bij nummer 65 (Familie Stern), 73 (Familie van der Hal) en 77 (Familie Seligsberger).

33. Petrarcalaan 34 (Gemeentelijk monument). Drie luxe huizen op nr. 34-38, 1939. Architect: P.J Koster uit Zeist. Nummer 34: opdrachtgever/bewoner Ingenieur Van Sand. Smeedijzeren voordeur met bloemenkorf. Op de voorgevel een swastika decoratie en twee op de luifel, ook bekend als hakenkruis. Swastika (o.a. Hindoeïsme) teken van geluk. Plat dak. Drie verdiepingen. Gele steen met terug liggende voeg. Art Deco interieur. WO2: gevorderd door Kriegsmarine officier. Nummer 38: eerste vooroorlogse drive-in woning van de wijk.

34. Everard Meijsterlaan 18. In dit huis met balkon zat lange tijd de RK kleuterschool van de zusters Franciscanessen uit de Kanaalstraat. Dit was de voorloper van de RK kleuterschool van de St Dominicusschool.

35. Mozartlaan (alle huizen Gemeentelijk monument). De eerste straten in de wijk zijn de Mozartlaan, Wagnerlaan, Schumannstraat en Bachstraat met huizen van architect en meubelontwerper Piet Klaarhamer (1874-1954). Leerling van Berlage. Nummers 31 t/m 36: nog originele stalen benedenramen. Kenmerken Klaarhamerhuizen: kelder, stalen kozijnen, ramen en raampjes, metselwerk, markante hoge schoorstenen, doorkijkjes tussen huizen (tuindorpstijl). Mozartlaan: huizen maatje groter, 3 verdiepingen. Dienstbode op zolder. Doelgroep: middenstand.

36. Bachstraat 11 (Gemeentelijk monument). Woonhuis van architect en meubelontwerper Gerrit Rietveld (1888-1964) en zijn vrouw Vrouwgien Hadders en hun zes kinderen, van 1924-1936. Een huis van Piet Klaarhamer, leraar van Rietveld. Het huis is traditioneler dan de Rietveldhuizen (Schumannstraat) van tien jaar later maar toch noemt Rietveld de woning modern. Rietveld: geen steentje is ondoordacht gemetseld en geen maatje is willekeurig gekozen. In het begin heeft Rietveld hier zijn werkplaats gehad. Later rijdt hij elke ochtend op zijn motor de straat uit naar zijn werkruimte buiten de wijk. Alle huizen aan de oneven kant van de Bachstraat zijn van Klaarhamer.  

37. Mozartlaan 1, de eerste steen (Gemeentelijk monument). Verstopt achter de heg op de voorgevel zie je een zwarte steen. Dit is de eerste steen onthuld in aanwezigheid van de architect Piet Klaarhamer in 1923. In het ‘’goud’’: Buiten Thuis. De woningbouwvereniging die de eerste 101 woningen in de wijk liet bouwen. Omdat Buiten Thuis failliet ging kwamen er geen Klaarhamerhuizen meer in andere straten van Oog in Al.

Wil je na de wijkwandeling dieper in de geschiedenis van de wijk duiken? Lees de uitgebreide verhalen op www.ooginalinbeeld.nl.

Kijk over wonen in een Klaarhamerhuis: https://www.youtube.com/watch?v=RU8bL6OHH4c

Juli 2020

©Tekst: Anna Wits, Oog in Al in Beeld. Vormgeving plattegrond, Rens de Graaf, met dank aan Karel Oosting.